बन्दाबन्दीको समय धेरैले पुस्तकभन्दा पनि चलचित्र हेरेर बिताइरहेका छन् । काठमाडौंका सिनेमाघरका पर्दा चुम्न नसक्ने कलात्मक तथा यथार्थवादी चलचित्र बन्दाबन्दीमा यस पंक्तिकारको छनोटमा परे । चलचित्रकाबीच केही वृत्तचित्र हेर्ने मौका पनि जुर्‍यो । अमेरिकी वृत्तचित्र निर्माता माइकल मुरको प्रस्तुति (निर्देशन होइन) ‘प्लानेट अफ ह्युमेन’ मा मानिसले प्रकृतिमाथि धावा बोल्दै आफ्नै विनाश निम्याएको देख्दा जो कोहीलाई हजार वाटको झट्का महसुस हुनसक्छ । अमेरिकाको चरम उपभोक्तावादी रवैया, युद्धोन्माद र बन्दुके संस्कृति, स्वास्थ उपचार (हेल्थ केयर) को दुरावस्थाप्रति कटाक्ष गर्दै मुरले बनाएका वृत्तचित्रहरूले सम्पूर्ण विश्वको ध्यान खिचेका छन् । 

वृत्तचित्रमा मुर निर्देशक–निर्माताभन्दा बढी ‘एक्टिभिस्ट’ देखिन्छन् । त्यसैले उनका सिर्जना आफैंमा मानक हुन् । अझ रमाइलो त के भने, चलचित्र जस्तो विशुद्ध मनोरञ्जक विधाभन्दा पृथक वृत्तचित्रबाट उनी चलचित्र बराबरकै व्यावसायिक लाभ उठाउन पनि सफल छन् । सन् २००४ मा उनीद्वार निर्देशित’ फरेनहाइट ९/११’ वृत्तचित्र इतिहासकै सर्वाधिक सफल व्यावसायिक उत्पादन रह्यो, जसले अमेरिकी बक्स अफिसको खालबाट मात्रै १२ करोड डलर सोहोरेको थियो । पैसासँगै प्रसिद्धिको बम्पर स्वरूप यस वृत्तचित्र कान फिल्म फेस्टिभलमा ‘पाल्म द’ ओर’ हात पार्न सफल रह्यो । सन् २००३ मै ‘बाउलिङ फर कोलम्बाइन’ का निम्ति एकेडेमी (ओस्कर) पुरस्कार प्राप्त गरिसकेका मुरले त्यसयता वृत्तचित्रमार्फत सारा विश्वलाई आनन्दितभन्दा पनि झस्काउँदै आएका छन् । एकेडेमी, कान, बर्लिनजस्ता विश्वका प्रतिष्ठित चलचित्र महोत्सवले वृत्तचित्र समेतलाई समेट्नुले वृत्तचित्रको सामथ्र्य र सान्दर्भिकता पुष्टि गर्छ ।

राणाशाहीको पतन पछिमात्र विदेशीका निम्ति खुलेको नेपाल लामो समयसम्म बाहिरियाका लागि रहस्यको भूमि अर्थात् सांग्रिला रहिरह्यो । त्यसैले नेपालका मानवीय तथा सांस्कृतिक रहस्य र प्राकृतिक छटाले विदेशीलाई गुरुत्वाकर्षित गर्दै आइरहेका छन् । प्राचीन र माध्यमिककाल अनि नेपाल एकीकरण यता नेपाल यात्रा गर्ने विदेशीले आफ्नो यात्रा विवरण शब्दमा उतारेका छन् । तर, फोटोग्राफी र पछि सेलुलोइड क्यामेराको आविष्कार पछि भने आगन्तुकले शब्दसँगै श्रव्य र दृश्यलाई अभिलेखीकरण गरेका छन् । सन् १९५० मा भौगर्भिक सर्वेक्षणका लागि नेपाल आएका स्वीस भूगर्वशास्त्री टोनी हेगले ‘स्टिल’ (स्थिर) सँगै ‘मोसन’ (चलायमान) दृश्यलाई कुनै अभिलेख झै संग्रह गरेका थिए । उनका हिजोका ‘फुटेज’ (दृश्यांश) आज विगत नियाल्ने सबैभन्दा रोमाञ्चक र भरपर्दा दृश्य सामग्री हुँदैन, जसलाई धागोमा फूल उने जसरी वृत्तचित्रसमेत तयार गरिएको छ ।

शायद व्यवस्था (पञ्चायत) को बखान र प्रोपागाण्डाको उद्देश्यले नेपालमा वृत्तचित्र निर्माण थालिएकाले हुनुपर्छ, वृत्तचित्र अभिव्यक्ति वा सिर्जनाको विधा हो भन्ने भेउ वा स्विकारोक्ति लामो समयसम्म स्वदेशीलाई हुन सकेन । सिनेमाहलमा चलचित्र सुरु हुनुभन्दा अघि देखाइने राजदम्पतीको राजकीय भ्रमणका श्रव्य–दृश्य होस् वा राज्यले थालेको कुनै अमूक योजना र अभियानको चलायमान फेहरिस्त, वृत्तचित्रको अर्थ नेपाली मानसपटलमा न्यारेटर (वाचकी) को एकोहरो रटान सँगसँगै पर्दा नाच्ने दृश्यचित्र मात्र रह्यो । बरू सिनेमा भन्दा पनि टेलिभिजन (भारतीय दूरदर्शन र पछि नेपाल टेलिभिजन) को आगमनले नेपालीका निम्ति वृत्तचित्र पनि कलाको एक विधा हो भन्ने अनुभूति जगाइदिए । त्यस पछिका केवल टिभी र वृत्तचित्र एवं चलचित्र महोत्सवले त राम्रा वृत्तचित्र र सिनेमाको आस्वादका लागि नेपाललाई बाँकी विश्वसँगै जोडिदिए ।