वि.संं. १८४० को दशकतिर नेपालमा कार्यरत छँदा कर्कपेट्रिकले लेखेको एन एकाउन्ट अफ किंगडम अफ नेपाल शीर्षकको पुस्तकमा चितवनको जैविक विविधता यो क्षेत्रका लागि मात्र नभएर संसारकै लागि महत्वपूर्ण छ । उक्त पुस्तकको पृष्ठ १८ मा लेखिएको छ – सोमेश्वर पहाडदेखि पूर्व कोसीको बेसिनसम्म फैलिएको चारकोसे झाडीबाट नेपालका शासकहरू हरेक वर्ष २ सयदेखि ३ सय हात्तीका छावा समातेर भारतका रजौटाहरूलाई बिक्री गर्छन् ।

ती तान्त्रिकले शुभ साइत पारेर आकाशमा विचरण गरिरहेका भैरवलाई टुँडिखेलमा झारे ।

नेपालको इतिहासमा राणा वंशको महत्त्वपूर्ण स्थान छ । उनीहरूको अभिमानले त्यतिबेला आफूबाहेक अरू सबै शासक वर्गलाई खास ठकुरी मान्दैनथ्यो । उनीहरूको यस्तो अभिमानको खुलासा गर्ने एउटा प्राचीन प्रेमकथा :

आफ्ना पतिले नै आफूमाथि चरित्रहीनताको आरोप लगाएपछि दरबारभित्रै नजरबन्दमा बस्न बाध्य भएकी महारानी राजेन्द्रलक्ष्मी वि.सं. १८३४ मंसिर ६ गते राजा प्रतापसिह शाहको निधनपछि मात्र नजरबन्द मुक्त भइन् ।

नेपालको इतिहासमा शत्रु वा विरोधीले लगाएको चुक्लीका कारण आफ्नो ज्यानसहित सर्वस्व गुमाउने वीर–वीरांगनाहरूको कुनै कमी छैन । विरोधीको चुक्लीकै कारण आफ्नो पछ्यौरामा बदनामीको दाग बेहोर्न बाध्य भएकी थिइन– महारानी राजेन्द्रलक्ष्मी ।

नेपाल राष्ट्रको एकीकरण अभियान एउटा व्यक्तिको लहड वा रहरले भएको होइन । यसका पछाडि थुप्रै योद्धा, राजनीतिज्ञ, रणनीतिकारहरूको रगत र पसिना खर्च भएको छ । यस क्रममा कसैको बढी कसैको कम चर्चा भएको पाइन्छ । यस्तै आफ्नो योगदानको तुलनामा कमै चर्चा गरिएका पात्र हुन्– सरदार रामकृष्ण कुँवर ।

नेपाल राष्ट्रका एकीकरणकर्ता पृथ्वीनारायण शाहसँग सम्बन्धित कतिपय तथ्यका बारेमा आमनेपाली अनभिज्ञ रहँदै आएका छन् । वि.सं. १८३१ माघ १ गते मृत्यु भएका भनिएका पृथ्वीनारायण शाहको मृत्युका विषयमा इतिहासकारहरू एकमत छैनन् ।

हामी सबैलाई थाहा छ, हाम्रो कामको मूल्यांकन इतिहासले गर्छ । कतिपय अवस्थामा इतिहासले पनि न्याय गर्दैन । नेपालको इतिहासमा कामअनुसार चर्चा नगरिएका एउटा यस्तै शासक थिए— राजा शिवदेव तृतीय ।

हामी सबैलाई थाहा छ, नेपाल एकीकरण अभियानका नायक पृथ्वीनारायण शाह हुन् । यद्यपि यो अभियानमा उनी एक्लो थिएनन् । नेपाल एकीकरणका लागि पृथ्वीनारायण शाहलाई सघाउने एक प्रमुख पात्र हुन्– हरिनन्द पोखरेल ।

पृथ्वीनारायण शाहका उत्तराधिकारी प्रतापसिंह शाह शाहवंशीय राजाहरूमध्ये सबैभन्दा छोटो समय राजा भएका थिए । २६ वर्षकै उमेरमा दिवंगत भएका प्रतापसिंह शाहको मृत्युका बारेमा अनेक किसिमका विवाद छन् । तीमध्ये एक हो— तान्त्रिक पूजा बिग्रिनु ।

राजा रणबहादुर शाहले एकपछि अर्को गर्दै पाँचवटा विवाह गरेका थिए । तीमध्ये तेस्री कान्तवती थिइन् । उनी मैथिली ब्राह्मणकी छोरी थिइन् । बालविवाहपछि विधवा जीवन बिताइरहेकी कान्तवती पशुपतिनाथको तीर्थयात्रामा आएका बेला राजा रणबहादुर शाहको नजरमा परेकी थिइन् ।

नेपाल राष्ट्रको एकीकरण अभियानका क्रममा पृथ्वीनारायण शाहले साम, दाम, दण्ड, भेद आदि सबै नीति अख्तियार गरेका थिए भन्ने कुरा इतिहासमा पढ्न पाइन्छ । त्यसबाहेक छलकपट र धोखाधडी पनि पृथ्वीनारायण शाहको नीतिभित्रै थियो भन्ने कुराको उदाहरणका रूपमा उनका पिता नरभूपाल शाहका गुरु गौरेश्वर पन्त विरुद्ध गरिएको घातलाई लिइन्छ ।

राष्ट्रनिर्माता पृथ्वीनारायण शाहको ठाडो आदेशले जातीय अधिकार खोसिएका वर्गमा जैसी–ब्राह्मणहरूसमेत परेका छन् । पहिले कान्यकुब्ज (उपाध्याय) वा कुमायुनी ब्राह्मण सरह पूजापाठ र कर्मकाण्ड गराउने समेत अधिकार भएका जैसी ब्राह्मणहरू अहिले त्यस्तो अधिकारबाट वञ्चित गरिएका छन् ।

हाम्रो इतिहासको सबैभन्दा घृणित घटना के होला ? यो विषयमा इतिहासकारहरूबीच बेग्ला–बेग्लै मत हुनसक्छ तर, नेपाल एकीकरणका महानायकहरूमध्ये एक दामोदर पाण्डेको जसरी हत्या गरियो त्यसले आमनेपाली जनताको मन अहिले पनि दुख्छ ।

​अहिले हाम्रो राजधानी रहेको काठमाडौं इतिहासमा कतिपटक आबाद भएर कतिपटक उजाडियो त्यसको कुनै लेखाजोखा छैन । काठमाडौंलाई बर्बाद हुने गरी आक्रमण गर्नेमा अधिकांश अहिलेको नेपाली सरहदभित्रकै शासक भए पनि एकपटक भने बंगालका सुल्तान समसुद्दिन इलियास शाहले काठमाडौं उपत्यकालाई तहसनहस हुनेगरी आक्रमण गरेका छन् ।